Bağımlılık Teorisi, özellikle 1960’lı ve 1970’li yıllarda Latin Amerika’daki düşünürler tarafından geliştirilmiş, küresel eşitsizlikleri açıklamaya çalışan bir kalkınma kuramıdır. Bu teoriye göre, az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerin geri kalmışlığı, kendi iç dinamiklerinden çok, gelişmiş ülkelerle olan ekonomik, siyasi ve ticari ilişkilerinden kaynaklanır.

Temel Varsayımlar:

• Dünya ekonomisi merkez (core) ve çevre (periphery) ülkelerden oluşur.

• Merkez ülkeler (ABD, Avrupa gibi) sanayileşmiş, zengin ve egemen ülkelerdir.

• Çevre ülkeler (Latin Amerika, Afrika, Asya’nın bazı bölgeleri) ise hammadde ve ucuz işgücü sağlayan, bağımlı konumdaki ülkelerdir.

• Merkez ülkeler, çevre ülkelerin kalkınmasını engelleyecek şekilde ticaret ve yatırım ilişkilerini sürdürür.

• Bu sistem, kapitalist dünya sisteminin yapısal bir sonucu olarak süreklilik kazanır.

Öne Çıkan İsimler:

• Andre Gunder Frank

• Raúl Prebisch

• Fernando Henrique Cardoso (daha sonra Brezilya Cumhurbaşkanı oldu)

• Immanuel Wallerstein (Bağımlılık Teorisi’ne yakın olan Dünya Sistemi Teorisi’ni geliştirmiştir.)

Eleştiriler:

• Bazı iktisatçılar, bu teorinin çevre ülkelerin kendi iç sorunlarını göz ardı ettiğini savunur.

• Güney Kore, Tayvan gibi ülkelerin kalkınması, bağımlılık teorisine karşı örnek olarak gösterilir.

Özetle:

Bağımlılık Teorisi, gelişmekte olan ülkelerin kalkınamamasının nedenini, dışa bağımlı ekonomik ilişkilerde arar. Kapitalist sistemin eşitsiz işleyişine dikkat çeker ve merkez-çevre ilişkilerinin yeniden düzenlenmesi gerektiğini savunur.

Teoriyi Türkiye açısında değerlendirelim

Bağımlılık Teorisi’ni Türkiye açısından değerlendirdiğimizde, hem tarihsel süreçte hem de günümüzde bazı yönlerden teoriyle örtüşen noktalar görülebilir. Türkiye, konumu gereği yarı çevre (semi-periphery) olarak da tanımlanabilecek bir yerde durur; yani ne tam anlamıyla merkez, ne de tamamen çevre ülkesidir.

1. Tarihsel Perspektif:

Osmanlı’nın Son Dönemi:

• 19. yüzyılda Osmanlı, özellikle Avrupa sermayesine ve borçlanmaya bağımlı hale geldi.

• Düyun-u Umumiye (1881) gibi yapılar, bağımlılığın kurumsal halini temsil eder.

Cumhuriyet’in İlk Dönemi:

• 1930’lu yıllarda uygulanan devletçilik politikaları, bağımlılığı azaltma çabasıydı.

• Ancak II. Dünya Savaşı sonrası Türkiye, Marshall Planı ile birlikte Batı blokuna entegre oldu ve yeniden bağımlılık ilişkilerine girdi.

2. Ekonomik Bağımlılık:

a) İthalata Bağımlı Sanayi:

• Türkiye’de birçok sanayi kolu, ara malı ve teknoloji ithalatına bağımlı.

• Özellikle otomotiv, elektronik ve ilaç sektörlerinde dışa bağımlılık yüksek.

b) Dış Borç ve Finansal Bağımlılık:

• 2000’li yıllardan itibaren Türkiye, yüksek oranda kısa vadeli dış borç ile büyüdü.

• Uluslararası kredi derecelendirme kuruluşları ve IMF gibi kurumların etkisi, bağımlılık teorisinin güncel uzantıları olarak değerlendirilebilir.

3. Ticaret Yapısı:

• Türkiye’nin ihracatında katma değeri düşük ürünler (tekstil, gıda, vs.) ağırlıklı.

• Buna karşılık ithalatında yüksek teknolojili ürünler ve enerji başrolde.

• Bu durum, klasik merkez-çevre ilişkisinin bir yansımasıdır: çevre hammadde satar, merkez teknoloji.

4. Çokuluslu Şirketler ve Teknoloji Transferi:

• Türkiye’de faaliyet gösteren birçok çokuluslu şirket, kârın büyük kısmını yurt dışına transfer eder.

• Yerli girişimlerin teknoloji üretiminde rekabet etmesi zorlaşır.

5. Entelektüel ve Kültürel Bağımlılık:

• Medya, kültür, eğitim sistemlerinde Batı etkisi güçlü.

• Modernleşme, “Batılılaşma” ile özdeşleşmiş durumda. Bu da kültürel bağımlılığın bir göstergesi olarak yorumlanabilir.

Türkiye Ne Yapabilir? (Bağımlılıktan Çıkış Alternatifleri):

1. Yüksek teknolojiye yatırım

2. Ar-Ge destekli üretim modelleri

3. Bölgesel ekonomik işbirlikleri (örneğin Türk Devletleri Teşkilatı)

4. Yerel kaynakların etkin kullanımı

5. Küresel değer zincirinde yukarı çıkma stratejileri

Bağımlılık Teorisi, Türkiye’nin özellikle dış ticaret, finans, teknoloji ve kültür alanlarında yaşadığı yapısal sorunları anlamada açıklayıcı bir çerçeve sunabilir. Ancak Türkiye’nin jeopolitik avantajı, üretim kapasitesi ve stratejik aklı, bu bağımlılıkları dönüştürme potansiyeline de sahip olduğunu gösteriyor.

Türkiye Finans Sektörü Bağımlılık Teorisi Açısından Analiz

Yabancı Sermaye Bağımlılığı

• Türkiye, özellikle 2000’li yıllardan itibaren doğrudan yabancı yatırımlar ve portföy yatırımları aracılığıyla büyük miktarda dış finansman çekti.

• Bankacılık sektörü dahil olmak üzere birçok finansal kurumda yabancı ortaklıklar dikkat çekti (örneğin: Garanti BBVA, QNB, Denizbank, ING, HSBC, Burgan Bank).

• Bu yatırımlar, kısa vadede sermaye girişleri sağlasa da, uzun vadede kâr transferi yoluyla kaynak kaybına neden oluyor.

Bağımlılık Teorisi’ne göre, çevre ülkeler bu şekilde merkez ülkelere finansal bağımlılık geliştirir.

Dış Borç ve Kredi Derecelendirme Kuruluşları Etkisi

• Türkiye’nin özel ve kamu sektörü, yüksek miktarda dış borç taşımakta.

• Küresel kredi derecelendirme kuruluşlarının (Moody’s, S&P, Fitch) değerlendirmeleri, Türkiye piyasalarında doğrudan etkili.

• Bu kuruluşların merkez ülkelerde bulunması, karar süreçlerinde merkez çıkarlarının önceliklendirildiği eleştirilerine neden olur.

Finansal Döngü ve Sıcak Para Girişi

• Türkiye, uzun yıllardır cari açık finansmanını sıcak para girişleriyle çözmeye çalışıyor.

• Bu durum, ülke ekonomisini kısa vadeli yatırımcıların kararlarına bağımlı hale getiriyor.

• Yani, dış yatırımcıların faiz politikası veya risk algısı değiştiğinde Türkiye ekonomisi hızla kırılganlaşıyor.

Merkez Bankası Bağımsızlığı Tartışmaları

• Merkez Bankası’nın bağımsızlığına yönelik müdahaleler, Türkiye’nin finansal sisteminin uluslararası güvenilirliğini etkiliyor.

• Teoride merkez bankalarının bağımsız olması, sermaye sahipleri için güven verici bir faktördür.

• Ancak bağımlılık teorisine göre bu sistem, çevre ülkelerde ekonomik politikaları uluslararası sermayeye uygun hale getirmek için tasarlanır.

Küresel Finans Sistemiyle Entegrasyonun Sonuçları

• Türkiye, SWIFT sistemi, BIS (Bank for International Settlements) ve IMF-Dünya Bankası yapıları ile tam entegredir.

• Bu yapılar, karar alma süreçlerinde merkez ülkelerin ağırlığını hissettirir.

• Türkiye’nin ekonomik kriz süreçlerinde IMF’ye başvurması, bağımlılık ilişkilerinin kurumsallaşmış bir örneğidir (2001 krizi, 1999 anlaşması gibi).

Fintech, Dijitalleşme ve Yeni Bağımlılıklar

• Türkiye’de son yıllarda fintech sektörü büyürken, kullanılan teknolojilerin çoğu yabancı patentlere dayanmakta.

• Bulut sistemleri, ödeme altyapıları ve dijital veri güvenliği gibi alanlarda batılı teknoloji firmalarına bağımlılık artıyor.

Bağımlılık Teorisi ışığında Türkiye’nin finans sektörü:

• Sermaye hareketleri,

• borçlanma yapısı,

• teknolojik altyapı,

• ve kurumsal bağlar açısından ciddi ölçüde dışa bağımlı konumdadır.

Bu yapı, Türkiye’nin kendi ekonomik kararlarını tam bağımsız şekilde alma kapasitesini sınırlayabilir. Ancak bu durum mutlak değildir; yerli finansal teknolojiler, bölgesel işbirlikleri, alternatif finansman kaynakları (İslami finans, Çin, Körfez sermayesi gibi) ile bu bağımlılık azaltılabilir.