Hazine ve Maliye Bakanlığı, Hazine’nin mart, nisan, mayıs aylarını kapsayan finansman programını açıkladı. Buna göre Hazine bu üç ayda 159.8 milyar TL’si iç borç, 113.4 milyar TL’si de dış borç olmak üzere toplam 273.2 milyar TL borç geri ödemesi yapacak. Bu üç ayda borç servisinin yüzde 59’u faiz ödemelerinden, kalan yüzde 41’i anaparadan oluşacak. Borç ödeme projeksiyonunu SÖZCÜ’ye değerlendiren İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Maliye Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Binhan Elif Yılmaz, “Fakat 2023 yılında Hazine’nin toplam 1.1 trilyon TL’lik iç ve dış borç geri ödemesi gerçekleştirmesi öngörülüyor.

ÜLKE RİSKİ NASIL DÜŞER?

Bu yıl ek bütçe şaşırtıcı olmaz

Yüzde 9.5 faizle dış borç bulduk

Ülke risk priminin (CDS) 500 seviyelerinde olduğunu, dışarıdan borçlanmada ülke riskinin giderek arttığını belirten Prof. Dr. Binhan Elif Yılmaz, bu yılın ilk iki ayında Hazine’nin gerçekleştirdiği ihalelerde dolar cinsi yüzde 9.5 ile yurt dışından dış borç bulunduğuna dikkat çekti.

Mehtap Özcan ERTÜRK – SÖZCÜ

Son iki yıldır, üçüncü ve dördüncü çeyrekte, Gayri Safi Sabit Sermaye yatırımları ya geriledi veya GSYH’da büyümenin çok altında kaldı.

Sabit sermaye yatırımlarında büyüme;

*Üçüncü çeyrekte; 2021 yılında; eksi 1,3 ve 2022 yılında eksi 0,8 oldu.

*Dördüncü çeyrekte; 2021 yılında 2,1 ve 2022 yılında 2,6 oldu.

Yatırımlara; finansal yatırımlar, sabit sermaye yatırımları ve insana yapılan beşeri yatırım olarak bakmak gerekir.

Sabit sermaye yatırımları, üretim hacmini artırır. İşsizliği önler. Potansiyel büyüme kapasitesini artırır. Verimlilik artışı sağlar.

Beşeri yatırım, bir ülkenin teknolojik gelişmesinde, verimlilik artışında ve ülke kalkınmasında kilit değerdedir.

Türkiye’de sabit sermaye yatırımlarında gerileme ve hızlanan beyin göçü, ülke kalkınması önünde engeldir.

Gerek sabit sermaye ve gerekse beşeri yatırımların yavaşlama veya durmasının global nedenleri de vardır; ama Türkiye ye özgü nedenleri daha da ağır basıyor.

1.Üretici ve tüketici güvenmiyor.

Bunun nedeni yanlış kararlar ve özellikle başkanlık sisteminin getirdiği belirsizliklerdir. Kimse yarın hangi kararnamenin çıkabileceğini kestiremez. Bu nedenle de yerli ve yabancı sermaye yatırım projesi ve fizibilite yapamıyor.

Ayrıca, güven sorunu nedeni ile doğrudan yabancı yatırım sermayesi gelmiyor, yerli sermaye çıkıyor. Cumhuriyet tarihinin en yüksek beyin göçünü yaşıyoruz.

Güven endekslerinde 100 üstü güveni ve 100 altı güvensizliği gösteriyor. Tüketici ve reel kesim endekslerini kapsayan Ekonomik Güven Endeksi, 2007 yılında 108,8 iken, 2022 yılında 99,1’e geriledi. 2007 yılında 94,7 olan tüketici güven endeksi de 2022 sonunda 75,6’ya geriledi.

2.Yüksek enflasyon ve belirsizlik yatırımları engelledi.

Enflasyon ekonomide kırılganlığı artırır. Üstelik yüksek enflasyonu düşürmek için hükümetin kabul edilebilir önlemleri ve politikaları yoktur. Belirsizlik ortamında kim, neden yatırım yapsın?

3.Yatırımların bürokratik maliyeti çok yüksektir.

Siyasi iktidar mahalli idarelerin onaylaması gereken her türlü plan ve projeyi, merkezden hızlı ve istenen şekilde yapıyor. Ancak yatırım yapanlardan öğrendiğim kadarıyla bu yolun maliyeti, yatırıma değmeyecek kadar yüksektir.

Dahası, 2003 yılına kadar, plan-program kapsamında verilen yatırım teşvikleri, bu yıldan sonra planlamanın da devreden çıkarılması ile çok karıştı. Dahası devlet dışlandı. Oysaki bizim gibi gelişmekte olan ülkelerde devletin yatırımları yönlendirmesi ve teşvik etmesi gerekir.

Seçim sonrası yatırımların önü açılacaktır.

6’lı Masa’da gelişmeler ve sonuç, halkın siyasete el koyduğunu ve eğer demokrasi dışına çıkılmaz ve bir yanlış yapılmazsa siyasi iktidarın değişeceğini çok açık bir şekilde gösterdi.

Gelecek iktidar ekonomik anlamda kucağında ateşten top bulacak ve fakat çözmek zor olmayacaktır. Çünkü yeni iktidar bir istikrar programı yapacak, Muhtemelen IMF’den kredi alacak, tüketici ve üretici güveni artacak, doğrudan yabancı yatırım sermayesi girecek, kayyumlar kalkacağı için mülkiyet endişesi kalmayacak ve ekonomik istikrar kısa sürede sağlanacaktır.

Bu ortamda ertelenen yerli ve yabancı yatırım devreye girecek, yeni yatırımlar yapılacak ve yatırım hacmi artacaktır.

Dahası yeni iktidar; insanların, eğitim tercihlerine, yaşam ve düşünce tarzına şöyle veya böyle müdahale etmeyecek ve beyin göçü de duracaktır.

Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) İnşaat ve Çevre Mühendisliği Profesörü Eduardo Kausel, Türkiye’de depremlerin ardından başlayan yeniden inşa telaşı için erken olduğunu, arkasında siyasi bir motivasyon olabileceğini düşündüğünü söyledi. EKONOMİ gazetesine konuşan Kausel “Her şeyden önce, mevcut sismik yönetmeliklerin acil bir revizyona ihtiyacı olup olmadığının belirlenmesi gerekiyor” dedi. Yapı dinamiği ve sismoloji mühendisliği alanlarında uzman olan Kausel yaşanan trajedinin bir an önce geride bırakılması telaşıyla kanıtların gömülmesi konusunda endişeleri olduğunu da dile getirdi.

■ Deprem bölgesinde kalıcı konutların çok hızlı bir biçimde yapılması doğru mu? 

Türkiye yeni konutlar inşa etmek için ne kadar beklemeli? Türkiye’de depremlerin ardından başlayan yeniden inşa telaşının erken olduğuna inanıyorum. Arkasında siyasi bir motivasyon olabilir. Her şeyden önce, mevcut sismik yönetmeliklerin acil bir revizyona ihtiyacı olup olmadığının belirlenmesi gerekiyor. Geçmişteki hataların veya daha kötülerinin tekrarlanmaması için yaşanan felaketin, mühendislikten kaynaklanan nedenlerini anlamak gerekiyor. Türkiye’deki uzmanların -aralarında fevkalade kalifiye olanlar var- önce tüm molozları elemeleri ve adli araştırmaları yapmaları lazım. Çöken binalardan, özellikle de yakın zamanda yapılmış olanlardan kapsamlı bir malzeme seti toplanması ve çökme nedenlerinin tam olarak belirlenmesinde fayda var. Ayrıca çökmüş binaların olduğu bölgelerdeki hareket yoğunluğu belirlenerek, sismisite ve hasar derecesi haritaları hazırlanmalı. Kahramanmaraş’ın kuzeydoğusunda başlayan ve Malatya ile Adıyaman’ın ortasından geçerek güneybatıya uzanan fay hattının hemen yukarısında, yaklaşık 5 km’lik bir bölge içinde hareketlerin son derece yoğun olduğunu göreceklerdir.

Birçok güncel çalışma hareket yoğunluklarını ve hasar derecesini “episantr (merkez üs) uzaklığı” cinsinden bildiriyor. Bunlar bu bağlamda işe yaramaz. Önemli olan, “merkez üssüne” değil, fayın kendisine olan mesafe. Bu çalışmalar hangi binaların uygun hangilerinin uygunsuz olduğunu ve farklılık nedenlerini ortaya koyacaktır. Pek çok binanın gerekli sismik dayanıklılığa sahip olup olmadığı konusunda şüphelerim var. Bunun en önemli nedeni inşaat sektöründe yaygın olan yolsuzluk olasılığı. Yeni, modern ve çok pahalı binalar da yıkıldı. Bunlarda eksik ve ucuz malzeme kullanımı kadar inşaatta “detaylandırmaya” yeterince dikkat edilmemiş olması da önemli.

Yaşanan bu trajedinin bir an önce geride bırakılması telaşıyla mühendisler malzemeleri örneklemek için fırsat bulamadan molozların buldozerlerle kaldırılması, kanıtların gömülmesi konusunda endişeliyim. Önümüzdeki aylarda onlarca, yüzlerce inşaatçı yargılanacak ve “adalet yerini bulacak”. Ancak bu, sorunu çözmeyecek, İçtenlikle umuyorum ki hükümet uzmanların söylediklerini dikkate alarak bu gözden geçirme sürecinin ilerlemesine izin verir.

■ Kanunlar Şili’deki hasarı nasıl sınırladı? İki ülkeyi biraz karşılaştırabilir misiniz? 

Şili gerçekten de çok iyi bir deprem yönetmeliğine, son derece yetkin mühendislere ve inşaat firmalarına sahip, sıkı denetim uygulamaları var. Ancak, bu iki ülkedeki sismik koşulların farklı olması gibi basit bir nedenden ötürü Şili uygulama ve ilkelerini kopyalamamak gerekir. Şili’deki depremlerin çoğu, Nazca tektonik plakasının altında Pasifik Okyanusu’ndaki açık denizde meydana geliyor. Ayrıca, bunlar uzun süreli derin depremler olma eğilimindedir. Buna karşılık, Türkiye’de, biri kuzeyde ve diğeri güneyde olmak üzere iki ayrı fay söz konusu. Bu, Türkiye’deki birçok depremin 10 km içinde sığ bir kökene sahip olduğu anlamına geliyor. Şubat ayında kırılan fayın güneybatı ucunun da Antakya’nın altından geçebileceğinden kuvvetle şüpheleniyorum. Bu kanaatim, şehrin kuzeybatı kesiminde elde edilen kayıtların güneydoğu kesimdeki kayıtların yaklaşık iki katı olmasına dayanmaktadır. Ayrıca, kuzeydeki Hatay havaalanındaki pist boyunca görülebilen bir yüzey kırığı var, bu da altında bir fay kolu olduğunu düşündürüyor. Son olarak, Antakya son 2 bin yılda yaklaşık dört kez depremlerle tamamen yıkıldı ve bu da yine yakınlarda bir fay hattının varlığını gösteriyor. Peki, Antakya’nın batı kısmının altından gizli bir fay mı geçiyor? Zaman gösterecek. Bu arada, Türkiye’de bilinen, büyük aktif fay hatlarının 5 km yakınında yeni inşaatlardan kaçınılmalı (hatta yasaklanmalı mı) sorusu sorulabilir.

■Depreme karşı güvenli bina, birkaç cümleyle nasıl özetlenebilir? 

Tipik yapılar için yönetmelikleri izleyin, ancak yüksek binalar, imza yapılar için alternatif, daha karmaşık dinamik analizler yapılması daha doğru. Güvenli tarafta olmak için kuralların ötesine geçin. Mümkünse, sismik tepkiyi sınırlamak için, sismik izolasyon veya stratejik konumlarda yapısal sönümleyiciler şeklinde titreşim sınırlama cihazlarından yararlanın. Kaliteli malzeme kullanın: çelik, kaliteli kum, çakıl. Betonda fazla sudan kaçının. Sık sık beton dayanıklılık testleri yapın ve iyi bir kalite kontrol programı uygulayın. 15-20 katın üzerindeki binalar için, perde duvarları alt kotlarda sağlam ve daha kalın yapın. Zemin katın tasarımına ve yapısal duvarların temele kadar olan geçişine özen gösterilmeli. Pek çok binanın bodrum katlarında otoparklar bulunduğundan, garajda araba sirkülasyonu sağlamak için yapısal duvarların burada nasıl açıldığı konusunda özellikle dikkatli olunmalı. Çelik takviyenin yerleştirilmesi; üzengi demirlerinin sayısı ve tipi, takviye çubuklarının üst üste binmesi; kirişler ve kolonlar ile duvarlar ve zeminlerin kesişme noktalarının dikkatli bir şekilde detaylandırılması. Bir zincirin ancak en zayıf halkası kadar güçlü olduğu unutulmamalı.

■ Artçı sarsıntılar sürerken yeni inşaatlar yapılabilir mi? 

Yeniden inşa kararı şu anda alınsa bile, inşaatın başlaması ve/veya tamamlanması aylar (veya yıllar) alacaktır. O zamana kadar artçı sarsıntıların çoğu dinmiş olacak. Şu anda bile, çoğu artçı şokun büyüklüğü 4’ün altında, yalnızca bir kısmı şiddetli. Devam eden birkaç inşaatı etkileyebilir, ancak çoğunluğu korunacaktır. Artçı sarsıntılar can sıkıcı olabilir, ancak aşılmaz bir sorun değil. Beton kalıpların ve geçici desteklerin yeterli olması koşuluyla, artçı şokların inşaatları etkilemesi olası değildir.

ALMANYA’NIN ‘İNŞAAT POLİSİ’ TÜRKİYE İÇİN ÖRNEK OLABİLİR

■ Türkiye’de bundan sonrası için önemli hasarları önlemek adına neler başka neler yapılabilir?

Sismik tasarım yönetmeliklerini gözden geçirin ve güncelleyin. İnşaatların sadece inşaat şirketinin kurumsal patronları tarafından değil, nitelikli deprem mühendisleri tarafından denetlenmesi zorunlu kılınmalı. Denetim bağımsız dış kurumlar tarafından yapılmalı. Buna örnek olarak Almanların “Baupolizei”, “İnşaat Polisi” uygulaması gösterilebilir. İnşaat sektöründe yolsuzluk kontrol altına alınmalı. Başarmak zor olsa da tüm imar afl arını ortadan kaldırın. Yapıların güçlendirilmesi pahalıdır ve çoğu durumda pratik değildir. 20. yüzyılda Kuzey Anadolu fayı boyunca meydana gelen büyük depremler İstanbul’a giderek yaklaşıyor. O büyük şehrin yakınındaki bir sonraki güçlü deprem yarın, gelecek yıl veya bundan yüz yıl sonra olabilir. Ama kesinlikle olacak. Bu riski azaltmak için şimdi ne yapılabilir? Bu, yalnızca Türklerin cevaplayabileceği bir soru.

Elif KARACA