NEFES Gazetesi 15.03.2025

Kobra etkisi, bir sorunu çözmek için alınan önlemlerin beklenmedik ve tam tersi sonuçlar doğurmasına verilen isimdir. Ekonomi, kamu politikaları ve iş dünyasında sıkça görülen bu etki, yanlış teşvik sistemlerinin veya plansız müdahalelerin ters tepmesiyle ortaya çıkar.

Kökeni ve Hikayesi

Bu terim, Hindistan’ın İngiliz sömürgesi olduğu döneme dayanır. İngiliz yetkililer, Delhi’de artan kobra yılanı nüfusunu kontrol altına almak için bir teşvik programı başlattı. Halktan, öldürdükleri her kobra başına ödül alacaklarını duyurdular. İlk başta bu plan işe yarar gibi göründü ve ölü kobra sayısı arttı. Ancak zamanla, bazı insanlar ödülden yararlanmak için özel olarak kobra yetiştirmeye başladı.

Durumu fark eden yetkililer teşvik programını sonlandırdı. Bunun üzerine, yetiştirilen kobraların artık bir değeri kalmadığından halk bu yılanları serbest bıraktı. Sonuç olarak, başlangıçtaki problem daha da kötüleşti ve kobra nüfusu arttı.

Kobra Etkisine Diğer Örnekler

1. Vietnam’da Fare Başları: Fransız sömürgesi döneminde Hanoi’de farelerle mücadele etmek için öldürülen fare başına ödül verildi. Ancak halk, fare başlarını kestikten sonra kalan gövdeleri üreterek sorunu daha da büyüttü.
2. ABD’de Çevre Vergileri: 2000’lerde ABD’de büyük araçların çevreye zararını azaltmak için motor büyüklüğüne dayalı vergiler getirildi. Ancak üreticiler, bu vergiden kaçınmak için daha büyük ve çevreye daha zararlı araçlar üretti.
3. Almanya’da İşsizlik Desteği: İşsizlik maaşı alan bazı insanlar, daha fazla yardım almak için düşük gelirli işleri bilerek kabul etmedi ve işsizlik süresi uzadı.

Sonuçta, Kobra etkisi, iyi niyetle yapılan politikaların nasıl ters tepebileceğini gösterir. Çözüm üretirken teşvik sistemlerinin dikkatli tasarlanması ve insanların nasıl tepki vereceğinin iyi analiz edilmesi gerekir.

ŞİRKETLERİ ‘KOBRA ETKİSİ’ NASIL ETKİLER?

Şirketler de kobra etkisinden ciddi şekilde etkilenebilir. Özellikle yanlış teşvik sistemleri, kötü planlanmış stratejiler ve kısa vadeli düşünme, şirketlerin kârını artırmak yerine zarar görmesine yol açabilir. İşte bazı yaygın senaryolar:

1. Çalışan Performansını Artırma Teşvikleri

Şirketler, çalışanları daha fazla üretken olmaya teşvik etmek için prim veya ödül sistemleri kurar. Ancak, yanlış kurgulanan teşvikler şu sonuçlara yol açabilir:

• Satış Primleri: Yüksek satış hedeflerine ulaşanlara ödül verilirse, çalışanlar kısa vadeli satışları artırmak için müşteri memnuniyetini ihmal edebilir veya yanlış vaatlerde bulunabilir. Bu durum, uzun vadede müşteri kaybına yol açar.
• Üretim Hızı Teşvikleri: Fabrikalarda çalışanlara hız ödülü verilirse, kalite düşebilir ve üretim hataları artabilir. Müşteri iadeleri ve marka imajı zarar görebilir.

Örnek:

Wells Fargo Bankası, çalışanlarına daha fazla hesap açmaları için baskı yaptı. Çalışanlar sahte hesaplar açarak hedefleri tutturdu, ancak olayın ortaya çıkmasıyla banka milyarlarca dolar ceza ödedi ve itibarını kaybetti.

2. Maliyet Azaltma Politikalarının Geri Tepmesi

Şirketler genellikle maliyetleri düşürmek için kesintiye gider, ancak bu bazen daha büyük zararlara yol açabilir:

• Yanlış İşten Çıkarmalar: Maliyet azaltma adına tecrübeli çalışanlar işten çıkarılırsa, bilgi kaybı yaşanır ve şirketin uzun vadeli performansı düşer.
• Ucuz Malzeme Kullanımı: Kalitesiz hammadde kullanarak maliyetleri düşürmeye çalışan şirketler, müşteri memnuniyetini kaybedebilir.

Örnek:

Boeing, üretim maliyetlerini düşürmek için tedarikçi değişikliğine gitti, ancak kalite sorunları nedeniyle 737 MAX uçakları büyük kazalar yaşadı ve şirket milyarlarca dolar kaybetti.

3. Rekabet Stratejilerinin Ters Tepmesi

Şirketler rakiplerini alt etmek için agresif fiyat indirimleri veya promosyonlar yapabilir, ancak bu bazen ters tepebilir:

• Fiyat Savaşları: Rakiplerden daha ucuz satmak için fiyatlar düşürülür, ancak sonunda herkes zarar eder.
• Ücretsiz Deneme Modelleri: Müşteri kazanmak için ücretsiz hizmetler sunulabilir, ancak kullanıcılar sadece ücretsiz hizmetten yararlanıp ücretli versiyona geçmezse, şirket zarar eder.

Örnek:

Uber, agresif fiyat indirimleriyle pazar payı kazandı ama zararlarını kapatamayınca birçok ülkeden çekilmek zorunda kaldı.

4. Müşteri Sadakat Programlarının Yanlış Kurgulanması

• Yanlış Sadakat Programları: Müşterilere fazla indirim veya ödül vermek, şirketin kâr marjını aşındırabilir.
• Kötü Formüle Edilmiş Kampanyalar: Kampanyalar suistimal edilebilir ve şirket zarar edebilir.

Örnek:

Bir otel zinciri, sadık müşterilerine sürekli ücretsiz konaklama imkanı sundu ve sonunda sistem suistimal edildi, şirket zarar gördü.

Sonuç: Kobra Etkisinden Kaçınmak İçin Ne Yapılmalı?

1. Teşviklerin Uzun Vadeli Etkisini Düşünün: Kısa vadeli kârlılık yerine sürdürülebilir büyümeyi hedefleyin.
2. Yan Etkileri Test Edin: Yeni bir politika uygulamadan önce küçük ölçekte test yaparak beklenmeyen sonuçları görün.
3. Geri Bildirim Mekanizması Kurun: Çalışanlar ve müşterilerden gelen geri bildirimleri dikkate alarak stratejileri revize edin.
4. Veri Analizi Yapın: Ödül veya ceza sistemlerinin nasıl sonuçlar doğurduğunu düzenli olarak analiz edin.

Şirketlerin “iyi bir fikir gibi görünen” stratejilerinin nasıl ters tepebileceğini anlaması, uzun vadede başarılı olmalarını sağlar.

Kobra Etkisinin Firmalara Verdiği Zararlar

Kobra etkisi, firmaların yanlış politikalar nedeniyle kendi zararlarına yol açan sonuçlarla karşılaşmasına neden olur. Bir sorun çözülmek istenirken daha büyük sorunlar yaratılır ve bu durum hem finansal hem de itibar açısından firmalara zarar verebilir. İşte kobra etkisinin firmalara verdiği başlıca zararlar:

1. Finansal Kayıplar

Yanlış teşvikler veya kötü stratejiler, firmaların maliyetlerini artırabilir ve kârlılıklarını düşürebilir.

Örnek:

• Fiyat savaşları sırasında firmalar rekabeti kazanmak için fiyatlarını düşürür, ancak bu kâr marjlarını yok edebilir.
• Yanlış prim sistemi, çalışanların kısa vadeli kazanç için şirketi suistimal etmesine yol açabilir.

Sonuç: Firma zarar eder veya iflasa sürüklenebilir.

2. Marka ve İtibar Kaybı

Bir şirketin yanlış uygulamaları, müşteriler ve yatırımcılar tarafından güven kaybına neden olabilir.

Örnek:

• Wells Fargo Skandalı (ABD): Banka, çalışanlarını daha fazla hesap açmaları için teşvik etti. Çalışanlar sahte hesaplar açtı ve banka büyük bir skandala karışarak milyarlarca dolar ceza ödedi.
• Volkswagen Emisyon Skandalı: Firma, emisyon testlerini manipüle etti ancak yakalandı. Bu olay büyük bir itibar kaybına yol açtı.

Sonuç: Müşteri kaybı, düşen hisse senedi fiyatları ve hukuki sorunlar.

3. Çalışan Verimliliğinde Düşüş ve İşten Ayrılmalar

Yanlış teşvikler veya baskıcı yönetim anlayışı, çalışanları demotive edebilir ve verimliliği azaltabilir.

Örnek:

• Yanlış performans ölçüm sistemleri, çalışanları kısa vadeli hedeflere yönlendirirken uzun vadede şirket kültürüne zarar verir.
• Aşırı rekabetçi prim sistemleri, çalışanların stres yaşamasına ve işten ayrılmasına yol açabilir.

Sonuç: Kalifiye çalışan kaybı ve motivasyon düşüklüğü.

4. Müşteri Kaybı ve Sadakat Sorunları

Yanlış politikalar, müşterilerin güvenini sarsabilir ve firmanın müşteri sadakatini kaybetmesine yol açabilir.

Örnek:

• Aşırı agresif satış stratejileri, müşterileri bıktırabilir ve uzun vadede müşteri kaybına yol açabilir.
• Yanlış fiyatlandırma politikaları, müşterilerin başka firmalara yönelmesine neden olabilir.

Sonuç: Satış düşüşü ve pazar payı kaybı.

5. Regülasyon ve Hukuki Sorunlar

Kobra etkisine neden olan bazı stratejiler, firmaları hukuki yaptırımlarla karşı karşıya bırakabilir.

Örnek:

• Hatalı çevre politikaları, firmalara ağır cezalar getirebilir (örneğin, karbon emisyon skandalları).
• Yanlış finansal raporlama, şirketlerin cezai soruşturmalara maruz kalmasına neden olabilir.

Sonuç: Hukuki mücadeleler, ağır cezalar ve regülatörlerin incelemeleri.

Sonuç: Firmalar Kobra Etkisinden Nasıl Kaçınabilir?

✔ Uzun vadeli planlama: Kısa vadeli kazanç yerine sürdürülebilir büyüme hedeflenmeli.
✔ Doğru teşvik mekanizmaları: Çalışanlar ve yöneticiler için dengeli prim ve ödül sistemleri kurulmalı.
✔ Müşteri geri bildirimleri: Müşteri memnuniyeti sürekli ölçülmeli ve stratejiler buna göre belirlenmeli.
✔ Hukuki ve etik standartlara uyum: Regülasyonlara uygun hareket edilmeli ve etik kurallar ihlal edilmemeli.

Kobra etkisi, kötü yönetilen teşvikler, yanlış fiyatlandırma stratejileri ve kısa vadeli düşünme ile ortaya çıkabilir. Firmalar bu hatalardan kaçınarak büyümelerini sürdürebilir.

2024 YILINDA BANKACILIK SEKTÖRÜ NE YAPTI?

Bankacılık sektörü 2024 yıl sonu mali verileri incelendiğinde ilk dikkat çeken veri, Sektör 2023 yılına göre bilançoyu %39 büyütürken, Net Karlılık ortalamada sadece %6 büyütebildi. Yerli Özel Bankaların toplam karlılığı % 38 düşerken; Yabancı Bankalar %21, Kamu Bankaları %25 büyüttüğü görüldü. Buna rağmen Enflasyona göre realize edildiğinde gerçekte sektörün zarar ettiğini söylemek yanlış olmayacak.

SEKTÖRDE BİLANÇO BÜYÜMEYE DEVAM ETTİ

2023 sonunu 23,5 trilyon TL bilanço büyüklüğü ile kapatan Bankacılık Sektörü 2024 yılında %39 büyüme ile 32,6 trilyon TL hacme ulaştı. 2023 yılını 11,6 trilyon TL Kredi hacmi ise %37 büyüyerek 16 trilyon TL seviyesine ulaştı. Buna karşılık 192 milyar TL’lik Takipteki Alacaklar %53 büyüme ile 293 milyar TL hacmine ulaşmış durumda. Bu tutar içinde yıl içinde Varlık Yönetim Şirketlerine devir yapılan alacaklar düşünüldüğünde sektörün gerçek takip tutarı açıklananın üzerinde oldu. Sektör 2023 yılında Beklenen Zarar Karşılılarına 469 milyar TL ayırırken 2024 yılında %15 artışla 541 milyar TL hacmini aşmış durumda. Bankaların çoğu Ticari İşlemlerden Zarar ederken, özellikle Türev İşlemler buradaki zararı artırdı; bu alanda karlılığını artıran banka yok gibi…

2023 sonunu 14,8 milyar TL Mevduat hacmi ile kapatan sektör, 2024 yılında %27 büyüme ile 18,9 trilyon TL Mevduat hacmine ulaştı. Toplam Mevduatın %33,8’ine denk gelen 6,4 trilyon TL’lik kısmı ise vadesiz mevduattan oluştu. TL Mevduatın %16’sı vadesiz Mevduattan oluşurken Yabancı Mevduatta bu oran &60’ları geçmiş durumda. 2023 sonunda 2,1 trilyon TL olan Özkaynaklar da %35 artış ile 2,9 trilyon TL seviyesine yaklaşmış durumda.

DÖRT BÜYÜKLER NE YAPTI?

Kısa sektörel özetten sonra, değerlendirdiğimiz sektörün kamu bankaları dışında amiral gemileri konumdaki dört özel bankanın ( AKBANK, GARANTİ BBVA, İŞBANK, YAPI KREDİ )  2024 yıl sonu açıkladıkları ve KAP’a bildikleri faaliyet raporları; mali veriler ve bilanço dipnotlarına göre karşılaştırmalı verilerine yakından bakalım. Dört büyük bankanın 10,8 trilyon TL bilanço büyüklüğü ile sektörün aynı zamanda üçte bir hacmine sahip olması ile sektöre yön verme kapasitesine sahip; önemleri de buradan geliyor.

Değerlendirmeye alınan dört büyük banka 10,8 trilyon TL Aktif Büyüklüğü ile sektörün %33’ünü; 5,7 trilyon TL nakdi kredi hacmi ve 6,8 trilyon TL’lik mevduat hacmi ile sektörün %36’lik kısmını oluştururken; 209 milyar TL’lik Net Kar ile de sektör Net Karlılığının %32’ünü oluşturuyor. Hadi ana kalemlerden yola çıkarak dört büyüklerin 2024 yılı fotoğrafını çekelim:

AKTİF Büyüklükte İŞBANK farkı açarak liderliğe devam etti

Aktif büyüklükte dört büyükler ortalama %37 büyürken AKBANK son çeyrekteki atağı ile Aktif büyüklünü en fazla artıran banka oldu. İŞBANK ve GARANTİ BBVA %35 büyüme ile ortalama büyümenin altında kaldı. Aktif büyüklüğünü en fazla artıran banka ise 870 milyar TL ile İŞBANK oldu.

Dört büyükler arasında geçmiş yıllarda olduğu gibi İŞBANK Aktif Büyüklükte açık ara liderliği devam ediyor ve 3,3 trilyon TL büyüklüğü ulaşmış durumda. İŞBANK aynı zamanda dört büyüklerden 3 trilyon TL Aktif büyüklüğünü aşan ilk banka oldu. İŞBANK Aktif büyüklüğünü 870 milyar TL büyütürken en yakın rakibi olan Garanti BBBVA 2,6 trilyon TL Aktif Büyüklüğe sahip. AKBANK 2,5 trilyon TL Aktif büyüklüğe ulaştı. Dört büyükler arasında YAPI KREDİ 2,4 trilyon TL büyüklükte kaldı.

Toplam NAKDİ Kredilerde İŞBANK liderliğe devam etti

İŞBANK 1,6 trilyon TL’yi aşan brüt nakdi kredi hacmi ile ilk sıradaki yerini korudu. 2024 yıl sonunu GARANTİ BBVA 1,5 trilyon TL; YAPI KREDİ  ve AKBANK 1,2 trilyon TL Kredi hacmini aşmış durumda. GARANTİ BBVA son çeyrek atağı ile 496 milyar TL kredi artışı ile kredi hacmini en fazla artıran banka oldu.

GAYRİ NAKDİ Kredilerde İŞBANK son çeyrekte liderliği kaptı

Gayri Nakdi Kredilerde dört büyükler ortalama %39 büyürken %48 büyüme ile AKBANK önde yer alırken; GARANTİ BBVA ve İŞBANK %36 artışa rağmen ortalama büyümenin altında yer alan bankalar oldu.

GAYRİ NAKDİ Kredilerde ilk üç sırada yer alan bankalar arasında fark hızla kapanırken AKBANK yüksek büyüme artışına rağmen Rekabetin oldukça gerisinde kalmış durumda. Son yıllarda sıralamayı lider olarak kapatan İŞBANK 582,7 milyar TL hacim ile 3. Çeyrekte kaptırdığı liderlik koltuğuna tekrar oturdu. GARANTİ BBVA 547,1 milyar TL; YAPI KREDİ 544 milyar TL hacme ulaşırken; AKBANK 350 milyar TL hacim ile dört büyükler arasında acık ara gerilere düşmüş durumda.

İŞBANK 2 trilyon lira mevduatı aşan ilk özel banka oldu

Mevduatta dört büyükler ortalama %28 büyürken %32 büyüme ile GARANTİ BBVA en fazla büyüme sağlayan banka oldu. İŞBANK 465 milyar TL büyüme hacmi ile en fazla mevduat artışı yapan banka oldu. YAPI KREDİ %22 ile ortalama büyümenin altında yer alan bankalar oldu.

Net Faiz Gelirinde GARANTİ BBVA yeni lider oldu

2024 yılında TCMB’nin gösterge faizine paralel bankaların kredi ve mevduat faizlerindeki sert yükselme bankalar arasında Net Faiz Gelirinde de farkların açılmasına neden oldu. GARANTİ BBVA  25,5 milyar ve %34 artış ile en fazla artış performansı sergilerken; İŞBANK Net Faiz Gelirini artıramayan tek banka oldu.

 Net Ücret ve Komisyon Gelirlerinde GARANTİ BBVA liderliği aldı

2024 yılında GARANTİ BBVA 94 milyar TL Net Ücret Komisyon Geliri sağladı. İŞBANK 91 milyar TL Net getiri elde ederken; YAPI KREDİ 73 milyar TL; AKBANK 69 milyar TL net getiri sağladı.

Net Karlılıkta da GARANTİ BBVA fark yarattı

2024 yılında Net Karlılıkta Bankacılık sektörü %6 büyüdü. Buna karşılık dört büyüklerin ortalama karlılıkları 2023 yılına göre %29 düştü. Net Karlılığını 92,1 milyar TL’ye taşıyarak 2023’ün aynı dönemine göre artıran tek banka GARANTİ BBVA oldu. İŞBABK 45,5 milyar TL; AKBANK 42,3 milyar TL; YAPI KREDİ 29 milyar TL Net karlılıkta kaldı. Karlılıkta bankalar arası fark da ciddi şekilde ayrıştı.

Üst Yöneticilere Yapılan ödemeler

2024 yılında banka Üst Yöneticilere 640 milyon TL ödeme ile YAPI KREDİ en fazla ödeme yapan banka oldu. Garanti BBVA 624 milyon TL ile ikinci sırada yer alırken aynı zamanda üst yönetim ödemeleri %140 artış ile en fazla artış yapan banka oldu.  AKBANK 569 milyon TL ödeme yaparken; İŞBANK 276 milyon TL ödeme ile yüksek performansına rağmen üst yönetime en az ödeme yapan banka oldu. Bankaların gelen performansları ile Üst Yönetim ödemelerinin orantılı olmadığı dikkat çekti.

 Banka genel performansları

Liralaşma Stratejisi kapsamında, TCMB ve BDDK’ın eleştirilere neden olan sektörel düzenlemeler teker teker iptal edilip Rasyonel zemine oturtulmaya başlanırken, geçmiş dönemdeki düzenlemelerin olumsuz etkisi 2024 yılında sektörde kendini hissettiriyor.  Dört büyük bankanın 2024 yılında hacimsel büyüklükleri, gelişme performansları, piyasaya verdikleri destek, profesyonel yönetim yapısı, personel memnuniyeti, müşteri hizmet kalitesi, Dijitalleşme, gelen şikayetlere çözüm odaklı hızlı geri dönüşleri dikkate alındığında dört banka arasında bir sıralama yapılır ise en başarılı Banka İŞBANK ve GARANTİ BBVA olarak kendini göstermekte.

Erol TAŞDELEN – Ekonomist    www.bankavitrini.com

*******************

MERAKLISINA EKLER:

Erol TAŞDELEN yazdı: AKBANK, GARANTİ BBVA, İŞBANK, YKB 2024 İLK ÇEYREK PERFORMANSLARI

Erol TAŞDELEN yazdı: BANKACILIK SEKTÖRÜ-2023

AKBANK, GARANTİ BBVA, İŞBANK, YKB 2022 İLK ÇEYREK CEO PERFORMANSLARI

AKBANK, GARANTİ BBVA, İŞBANK, YKB 2021 CEO PERFORMANSLARI

Bankaların Amiral Gemileri 2020’yi nasıl geçirdi?