Şubat ayı merkezi yönetim bütçe gerçekleşmeleri bugün açıklandı. Bütçe açığı aylık 310,1 milyar TL olurken, kümülatif olarak yarım trilyona yaklaştı (449,4 milyar TL). Geçen yılın şubat ayına göre bütçe giderlerinde artış yaklaşık yüzde 50 olmasına rağmen bütçe açığındaki artış oranı yüzde 100’ü geçti.

Bütçe giderleri arasında faiz giderleri her zamankinden daha da sorunlu. Şubat ayında borç faiz giderleri 139,7 milyar TL ve iki aylık kümülatif 302,7 milyar TL oldu.

2025 yılı bütçesi için borç faiz giderlerinin bütçe giderlerine oranının yüzde 13,2 ve vergi gelirlerine oranının da yüzde 17,5 olması hedeflenmişti. Bugünkü görünümde borç faiz giderleri/bütçe giderleri oranı yüzde 14,5 ve borç faiz giderleri/vergi gelirleri oranı da yüzde 24’e yükselmiş durumda.

Üstelik faiz giderleri bu seviyede kalmayacak. Sadece iç borç faiz ödemesinin yıl sonu projeksiyonu toplam 1,2 trilyon TL’ye yakın.

Hazinenin iç borçlanma stratejisine göre ihraçlar sürerken, tahvil vadeleri ve kupon ödeme tarihleri belli aylarda yoğunlaşıyor. Örneğin nisan ayında 236 milyar TL, haziran ayında da 214 milyar TL iç borç faiz ödemesi gerçekleştirilecek.

Dış borç faiz ödemesi projeksiyonu da, eğer kurda herhangi bir sıçrama olmazsa 200 milyar TL’nin üzerinde gerçekleşecek.

Bütçedeki faiz ödemeleri arttıkça bütçe açığı ve faiz dışı açık da büyümeye devam edecek. Kamu borç yönetiminde 2018 sonrası hataların bedeli, borç faiz giderlerindeki artış olarak karşımızda duruyor. Borç faizlerinin sözleşmeden doğan yükümlülük gereği alacaklılara ödenmesi gerektiğinden burada bir tasarruf ya da kısıtlama zor. O nedenle mali disiplinin sağlanması için etkin kamu borç yönetimine ihtiyaç hiç olmadığı kadar fazla.

Mali disiplin göstergelerini iyileştirmek için kısa vadede ve en hızlı sonuç alınabilecek yol, kamuda tasarruf. Kamuda tasarrufun ve onun mali disiplin ile ilişkisinin gündemden düşmemesi gerekiyor.  

Kamu kurumlarının kendini harcama disiplinine adapte etmesinde tasarrufun ne kadar kaçınılmaz olduğunu bu köşede sıklıkla dile getiriyorum. Kamuda tasarruf denince ilk akla gelen taşıt, haberleşme, enerji, kırtasiye-baskı, temsil-ağırlama, lojman-sosyal tesislere ilişkin harcama kalemlerindeki değişimi 3 aylık, 6 aylık periyotlarla inceliyorum.

Son yazımdaki bulgular şöyleydi: 2024 yılı ilk ve son çeyrekleri arasında taşıt giderleri 4 kat, haberleşme giderleri 2,5 kat, kırtasiye-baskı giderleri 4 kat, lojman-sosyal tesis giderleri de 6 kat artış göstermişti. Tüm bu kalemlerdeki en büyük artış son çeyrekte ortaya çıkmıştı.

Literatürde bu duruma “aralık ateşi” diyoruz. Mali yıl biterken, son ayda bütçe giderlerinde artış görülmesi durumu. Kamu kurumları, yıl bitmeden ödeneği bitirmeye çabalıyor. Buradaki sorun şu, yapılan o “son an” harcamaları ne kadar gerekliydi? Kaynaklar etkin ve verimli kullanıldı mı? Ayrıca tüm ödenek bu şekilde bitirildikten sonra, ertesi yılın bütçesi için de bir alt sınır çizilmiş oluyor.

Bugün hazırladığım tablo, geçen yıl ve bu yılın ocak-şubat aylarında, tasarruf tedbirleri kapsamında yapılan harcamaları karşılaştırıyor:

Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı, Merkezi Yönetim Bütçe İstatistiklerindeki verilerden hazırlanmıştır.

Kamunun nasıl tasarruf etmesi gerektiğine ilişkin yol haritası çizen tasarruf genelgeleri ülkemizde 1990 yılından bu yana yayımlanmaya devam ediyor. Günümüze kadar bu genelgelerin sayısı 14’e ulaştı.

Yayımlandıkları ilk yıllarda genelgelerde demirbaş, bilgisayar, kırtasiye ve enerji alımları tasarruf tedbirleri kapsamındaydı. İzleyen yıllarda resmi taşıt alımı, basın-yayın giderleri, temsil-ağırlama-tören, lojman-sosyal tesis giderleri, personel giderleri, görevlendirmeler, sağlık giderleri de kapsama alındı.

Vakıf ve derneklere yapılan bağış ve yardımlar da 1997-1998 yıllarında kısa süreliğine tasarruf tedbirleri kapsamındaydı. Ancak iki yılın sonunda kapsamdan çıkarıldı.

En son yapılan düzenleme, 17 Mayıs 2024 tarih ve 32549 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 2024/7 sayılı Tasarruf Genelgesidir. Genelgeye göre tüm kamu kurumlarının kendi bütçelerinde veya tasarruflarındaki kaynaklardan yapacakları harcamalar için tasarruf tedbirlerine uymaları; resmî taşıtların ve taşınmazların edinilmesi ve kiralanması, haberleşme giderleri, personel görevlendirmeleri, basın ve yayın, kırtasiye ve demirbaş alımları, temsil, tören, tanıtım, enerji alımları gibi giderlerde tasarruf yapması bekleniyor.

Kamuda tasarrufla özdeşleşen tüm bu kalemlerin son yıllardaki değişimini gösteren iki tablo hazırladım. Önce ilkiyle başlayalım (Tablo 1). 2024’ün tamamında bu kalemlerde harcama azalışı ortaya çıkmış mı?

Görünen şu ki, harcamalar azalmamış. Hatta tasarruf edileceğine, giderek daha çok harcanmış. Şöyle ki;

• Yılın ilk üç ayında taşıt giderleri 2,1 milyar TL’den son üç ayda yaklaşık 4 kat artışla 10,3 milyar TL’ye ulaşmış.
• Taşıt giderlerinde yaşanan bu fahiş artışta taşıt alımlarının etkisi büyük. Yılın ilk altı ayında taşıt alımı için 231 milyon TL harcanırken son altı ayda harcama 7,5 milyar TL’ye ulaşmış (buradaki artış oranını hesap makinası hesaplamakta zorlandı).
• Taşıt alımı arttıkça onarım giderleri de doğal olarak artacağından, yılın ilk çeyreğinde taşıt onarımına 855 milyon TL harcanırken, yılın son çeyreğinde harcama 2,3 milyar TL’ye yükselmiş.
• Haberleşme giderleri ilk çeyrekte 2,2 milyar TL’den son çeyrekte yaklaşık 2,5 kat artarak 8,1 milyar TL’ye ulaşmış.
• Kırtasiye-baskı giderleri yılın ilk çeyreğinden son çeyreğine kadar 4 kat, lojman-sosyal tesis giderleri de 6 kat artmış.
• Temsil-ağırlama-organizasyon giderleri yılın son döneminde azalmış ve 2024’te toplam 2,4 milyar TL harcanmış.
• Enerji giderlerinin ulaştığı düzey, asıl tasarruf edilmesi gereken temel belirleyici olduğunu gösteriyor. Tasarruf kapsamındaki tüm kalemlere yapılan harcamaların yarısından fazlasını enerji giderleri oluşturmuş.

Enerjide herhangi bir israf ya da enerji fiyatlarında jeo politik riskler ve döviz kurundaki olası artışlar gerçekleşirse yürürlükteki, tasarruf genelgesiyle fazla bir sonuç alınamaz.

Şimdi de hem son yılların tasarruf tedbirleri kapsamındaki harcamalarını karşılaştıralım hem de toplam bütçe harcamaları içindeki payına bakalım (Tablo 2):

Tablo 2.

Tasarruf tedbirleri kapsamındaki bu kalemlere yapılan harcamalar 2023 yılında toplam bütçe harcamalarının yüzde 1,9’u, 2024 yılında yüzde 1,7’si oldu.

2023 yılından 2024 yılına bütçe başlangıç ödenekleri yaklaşık yüzde 100 arttırıldı. 2024’te kamuda tasarruf edilmesi gereken bu kalemlerdeki artış oranı yüzde 40 oldu. Bu sonuçta etkili harcama kalemi, enerji giderleri oldu. Enerji giderindeki artış bir yıl içinde yüzde 20’lerde kaldı ki zaten en yüksek meblağ burasıydı ve sonuçta tüm tasarruf edilecek kalemlerdeki harcama artışı yüzde 40’da kaldı.

Ancak diğer harcama kalemlerinde farklı oranlarda artış ortaya çıktı:

2023’ten 2024’e taşıt kiralama ve onarım giderlerinde yüzde 136 oranında artış ortaya çıkarken, haberleşme giderlerinde artış yüzde 100 oldu. Kırtasiye-baskı giderleri ile lojman-sosyal tesis giderleri yüzde 70’e yakın artış gösterdi.

Bütçe açıklarını kontrol altında tutmak ve milli gelire oran olarak yeniden yüzde 1’ler seviyesine çekmek pek çok alanda katkı sağlayacak. Hedeflenen bütçe açığından sapmayı en aza indirmede sadece vergi artışları değil, kamu harcamalarında da tasarrufa gidilmesi gerektiğini sıklıkla gündeme getiriyorum.

Daha da önemlisi enflasyonla mücadelede en sık tekrarlanan söylem, tüketimin, talebin baskılanması… Hane halkı talebi zaten düşük gelir düzeyi, borçlanma maliyetindeki artış gibi nedenlerle baskılanmış durumda. Alım gücü olmayanlar ihtiyaçlarını bile karşılayamazken tasarruf genelgesine rağmen tüketin ve tasarruftan uzak bir devletin varlığı, hem enflasyonla mücadele hem de gelir dağılımında adalette çelişkili bir durum yaratıyor. O nedenle enflasyonla mücadelede kamuda tasarruf kaçınılmaz.

Binhan Elif YILMAZ-T24

Tüm ülkeyi yasa boğan 6 Şubat depremlerinin ikinci yılı anmaları biterken acısı hep yüreklerde kalacak. Resmi kayıtlara göre 57 binin üstünde can kaybının yanında 40 bin civarında bina yıkıldı, iki milyona yakın bina az, orta ya da çok hasarlı. Depremler, 11 ilde yerleşim yeri ve üretim merkezinde telafisi zor kayıplara yol açtı.

Depremin yaralarını sarmak iki yıl önce de zordu, hâlâ zor. Yaralar kısmen depremzedelerin bizzat kendince, kısmen devletin imkanlarıyla kısmen de dayanışma ile sarılmaya çalışılsa da yeterli olmadığı dünkü anmalarda ortaya çıktı.

Parasal kaynak olmadığından mı sorusu ilk akla gelenlerden. Bir bakalım para nerede ve hangi kurumda?

Öncelikle depremin devlete maliyeti ve genel bütçeye yükü elbette olacak. Buna tam olarak yük de dememek gerekiyor. O ülke topraklarında yaşayan herkesin temel kamu hizmetlerinden yararlanması, can ve mal güvenliğinin sağlanması devletin temel görevlerinden ve zaten devletin devamlılığı için gerekli.

Böyle afetlerin kamu maliyesi alanına yansıması, farklı kanallardan gerçekleşir. Hem vergi terkini yoluyla kamu geliri azalır hem de altyapı tesislerinin inşası, geçici ve kalıcı mesken temini vb. yükümlülükler nedeniyle kamu harcamaları artar. Kamu gelirlerinde ve kamu harcamalarında ilk anda ani değişimler görüldüğü gibi, uzun dönemli değişmelerin görülmesi de kaçınılmazdır.

Depremin yaşandığı yıl olan 2023 yılında ek bütçe çıkarılmıştı. Gerekçelerden biri yaşanan Kahramanmaraş ve Hatay depremleriydi. Deprem olmasaydı da ek bütçe çıkarılmasını gerektiren iki neden vardı ki, 2022 yılındaki ek bütçe için de aynıları geçerliydi. Biri enflasyon -ki yüksek enflasyon kamu kurumlarının da satın alma gücünü azaltıyor-, diğeri de seçim.

2023 temmuz ayında 1,1 trilyon TL ek bütçenin yaklaşık yarısı olan 482,8 milyar TL’si AFAD’ın oldu. Hatırlarsanız depremin hemen ardından toplanan 125 milyar TL’yi aşkın bağış ve yardımlar da yine AFAD’a aktarıldı.

2024 yılı bütçesi hazırlanırken, “deprem kapsamındaki ödenek”ler ile 40 civarında genel bütçeli kamu idaresine (I sayılı cetveldeki) söz konusu ödenekler “tahsis edildi”. Ödeneklerin toplamı 1 trilyon TL civarındaydı ve 2024 yılı bütçesinin yüzde 10’ydu. AFAD’a verilen deprem ödeneği, 2024 yılı bütçe giderlerinin yaklaşık yüzde 6,5’iydi.

2024 yılında kamu kurumları bazında deprem ödeneklerinin dağılımını aşağıdaki grafikten görebilirsiniz. AFAD, deprem ödeneklerinden en büyük payı alan kurum. İkinci ve üçüncü sırada Milli Eğitim Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı bulunuyor.

Her yılın bütçesi hazırlanırken aynı zamanda önümüzdeki 2 yıl için de öngörülerde bulunulur. 2024 yılı bütçe gerekçesinde 2025 yılı için kamu kurumlarına bugünkünden daha fazla deprem ödeneği konması planlanıyordu. Hatta deprem ödeneklerinin AFAD dışındaki kamu kurumlarına yapılması öngörülüyordu. Dolayısıyla her bir bakanlığa ayrılacak deprem ödeneği yaklaşık yüzde 50 daha fazlaydı, ama öyle olmadı. Bir yıl sonra çıkarılan 2025 yılı bütçesinde deprem ödenekleri şöyle oldu:

2025 yılı bütçesinde genel bütçe kapsamındaki kamu idarelerine tahsis edilen deprem ödenekleri bir önceki yılın hemen hemen yarısı kadardı, yani yaklaşık 450 milyar TL’ye indi. Deprem kapsamındaki ödeneklerin tutarı 2025 yılı bütçesinin yüzde 3,2’sine gerilemiş oldu. Oysa 2024’te bu oran yüzde 10’du.

2025 bütçesi uygulamaya girerken AFAD’a toplam deprem ödeneğinin yarısı olan 225,7 milyar TL ödenek kondu. AFAD’a verilen deprem ödeneği, toplam bütçe giderlerinin yüzde 1,7’sine geriledi.  Oysa 2024’te bu oran yüzde 6,5’ti.

2025 yılında deprem kapsamındaki ödeneklerin hangi kurumlara tahsis edildiğini gösteren grafik aşağıda yer alıyor. Ödenek tutarı bir önceki yıla göre yarıya düşse de sıralama aynı. En büyük pay AFAD’ın. Sonra sırasıyla Milli Eğitim ve Sağlık Bakanlıklarının ödenekleri yer alıyor.

2026 yılı bütçe tahmininde ise deprem ödenekleri oldukça düşük düzeyde ve bu ödeneklerin bütçe giderleri içindeki payı sadece yüzde 2 olacak. Deprem kuşağının dışına çıkamayacağımıza göre daha fazla kaynak ve merkezi ve yerel yönetimin birlikte hazırlığı gerekmez mi?

Prof. Dr. Binhan Elif YILMZ-T24